१. कुटुंब नियोजनाची साधने : कुटुंब नियोजनासाठी आज आधुनिक आणि सुरक्षित साधने उपलब्ध आहेत. * **तात्पुरती साधने:** कंडोम, गर्भनिरोधक गोळ्या, तांबी (IUD) आणि अंतरा इंजेक्शन. * **कायमस्वरूपी साधने:** पुरुष नसबंदी आणि स्त्री नसबंदी. २. नसबंदी शस्त्रक्रिया : पूर्णतः सुरक्षित आणि प्रभावी, अनेकदा नसबंदीबाबत समाजात भीती असते, परंतु या प्रक्रिया अत्यंत आधुनिक आणि सुरक्षित आहेत.